Ezcurra e Ouzande: Nas puntas dos pés

A pesar de ser a cuarta cidade galega por poboación, Compostela ten un destacado papel no mundo da arquitectura. Hai un número relevante de profesionais con sede na cidade que están a desenvolver un traballo interesante e cheo de sensibilidade. A que se deberá tal fenómeno? Para traballar na cidade, especialmente na zona vella, é imprescindíbel ter esa sensibilidade. Á hora de rehabilitar, ou intervir, sobre edificios cun alto valor histórico faise necesario (e obrigatorio por lei) ter un proxecto dun profesional competente. Nas últimas décadas é cada vez máis habitual ver obras onde hai respecto á historia e bos profesionais nos oficios. Esta dinámica non sería posíbel sen outros dos factores do bo facer compostelán: a Oficina de Rehabilitación da Cidade Histórica. A raíz da declaración como ben da UNESCO, Concello e Consorcio promoveron a mediados dos 90 unha oficina técnica para a renovación das avellentadas vivendas da zona vella. Para o desenvolvemento das obras foi preciso a incorporación de moitos técnicos e técnicas, o que supuxo un fito para unha nova xeración de profesionais. As arquitectas Cristina Ezcurra e Cristina Ouzande coñecéronse traballando alí e a experiencia foi como unha nova escola para elas. “A Oficina de Rehabilitación marcounos. Traballabamos nos proxectos e tamén na dirección de obra. Supuxo o contacto cos oficios. Era un trato moi próximo. Aprendemos dos carpinteiros, dos ferreiros ou dos instaladores. Puxemos en valor o máis interesante da arquitectura tradicional, como os sistemas estruturais e as carpinterías de madeira. Sistemas que dan unha calidade que outros non dan, pero tamén se incorporaban elementos novos”, di Ouzande ao que Ezcurra engade: “Traballabamos de enlace entre a Administración e as promotoras. Eras a súa arquitecta, pero tamén asesorabas e axudabas a xestionar as axudas, eramos como titoras para as persoas que querían rehabilitar”. Precisamos construír doutro xeito, máis eficiente, máis pequeno e ben implantado. A arquitectura pódese construír en taller, en boas condicións laborais e reducindo os tempos de execución A experiencia compartida coa Oficina de Rehabilitación animounas a abrir estudio de seu na cidade. Como equipo traballan baixo a premisa de que non se pode construír como se construíu ata o de agora. Levan anos como “militantes” do uso da madeira. “Hai unha subida de prezos pola que chegará un momento no que só vai poder construír quen teña moito diñeiro. Ten que haber sistemas máis económicos. Os sistemas con madeira son unha resposta social ao habitar. Precisamos construír doutro xeito, máis eficiente, máis pequeno e ben implantado. A arquitectura pódese construír en taller, en boas condicións laborais e reducindo os tempos de execución. O que permite que, unha vez a casa remate o seu ciclo vital, se poida reciclar totalmente e deixe a paisaxe como estaba”, manifesta Cristina Ezcurra. Para as arquitectas o importante é o sistema, onde a madeira logo pode estar vista ou non. Este material pode ser estrutura, acabado interior, fachada e carpintería. A meirande parte do edificio pódese facer cun só elemento de orixe natural e sustentábel. Arrecendo a madeira Un exemplo enigmático do uso da madeira en todas as partes da construción é a ampliación do Centro de Saúde da Laracha (Bergantiños). O edificio, de 2016, foi pioneiro no uso deste material nos edificios para a Administración pública. As arquitectas tiveron que convencer o Sergas das vantaxes deste tipo de construción, o que abriu camiño para os novos que se están a construír na actualidade. A obra consistiu en facer un pequeno edificio de dous andares para a atención de urxencias. A parcela contaba cun vello álamo branco e, para non cortalo, dispuxeron o edificio en L ao seu redor. Deste xeito, o edificio abraza a árbore e un pequeno xardín. Aínda que omnipresente, destaca o uso dos materiais naturais no interior, onde ao entrar conta cun recendo diferente aos espazos sanitarios convencionais: cheira a madeira. Ao vínculo emocional coa natureza chámaselle biofilia e está estudado que a presenza de luz e materiais naturais nos edificios axuda aos e ás pacientes a mellorar o seu estado de ánimo. Dalgún xeito, o edificio axuda a sandar. No centro de saúde de Escairón, no Saviñao (Terra de Lemos), o equipo de arquitectas partiu dunha estratexia semellante ao da Laracha: un volume sinxelo, cómodo para os e as pacientes e coa madeira como protagonista. O interior conta con espazos amplos, luminosos e tamén con arrecendo a madeira. No exterior optaron por un derivado tecnolóxico da madeira colocado de xeito particular. A fachada está revestida con paneis de lascas de madeira con cemento, colocados como escamas. As pequenas variacións de cor entre as pezas crean un efecto de movemento na fachada, ao tempo que permiten protexer o edificio da humidade. Rehabilitar atmosferas A rehabilitación é unha das especialidades do traballo de Ezcurra e Ouzande. A dificultade deste proceso atópase en que, ademais de reparar o edificio, a rehabilitación require algo máis. Os edificios teñen historia, usos pasados e memoria dos seus habitantes, todos eses elementos crean unha atmosfera que moitas veces é a parte máis difícil de manter. En Cambre (comarca da Coruña), o concello mercou Vila Concepción, unha mansión de finais do XIX de estilo ecléctico parisiense, para facer dela un novo centro cultural. O proxecto das arquitectas consistiu en reparar o edificio, dotalo de todos os servizos mais sen perder a esencia. Na actualidade existe unha gran preocupación pola redución do consumo enerxético e pola calidade do ambiente interior. O proxecto abordou todas as melloras, como a renovación de aire e a obtención de enerxía de fontes renovábeis, pero decidiron que todo ese esforzo non tivera protagonismo, para manter a atmosfera orixinal. Polo tanto, o seu traballo foi o de reparar o existente, mellorar as instalacións e restaurar os elementos fundamentais da vivenda. Actuaron e saíron da casa “andando nas puntas dos pés”. Parte indisociábel da vivenda era o xardín, do que tamén se fixo un proxecto de recuperación posto que formaba parte da historia, e, por tanto, do ambiente. O sixilo tamén caracterizou a intervención no Castelo de Monterrei. A fortaleza xa tivera obras anteriores, e algunha non moi afortunada. As arquitectas decidiron intervir sen desfacer o anterior. Ademais das reparacións tiveron que adaptalo ao uso hoteleiro, un novo Parador de Turismo. Todas as intervencións realizáronse con elementos de madeira, para que nun futuro puidera ser reversíbel, e deixar o castelo como o atoparon. A atmosfera castrense do edificio está presente desde o patio mentres que o uso de materiais naturais no interior dota as habitacións da domesticidade necesaria. Nas proximidades do Camiño de Santiago ao seu paso por Triacastela (comarca de Sarria) as arquitectas realizaron unha pequena obra nas inmediacións da capela da Balsa. De novo, trátase de compaxinar a atmosfera (neste caso rural) coas necesidades actuais da veciñanza. Soterrouse o cableado, reparouse a ponte, fíxose o saneamento e unha pequena depuradora para que a auga chegue limpa ao río. Fíxoselle un “lavado de cara” á capela e pavimentouse o camiño. Escolleron un chan de chapacuña (lousas colocadas de canto) que nas grandes costas facilita o camiñar de peregrinos e gando. Deste xeito, mantense o ambiente rural ao tempo que se melloran os servizos e se actualizan as instalacións urbanas da aldea. O Capricho de Osuna A finais do s. XVIII a duquesa de Osuna mercou uns terreos no que actualmente é o norte da cidade de Madrid. Durante o século seguinte a duquesa e os seus herdeiros plantaron o xardín e construíron os diferentes edificios (os caprichos) que se atopan diseminados nel. No centro do xardín está construído o palacio da duquesa. A suma de diferentes especies exóticas e exemplares de grande envergadura fan do xardín un dos exemplos máis importantes do paisaxismo romántico que se conservan. En 1974 o concello mercou o xardín xunto coas edificacións que contén. En 2015 convócase un concurso para a rehabilitación e musealización do palacio. A proposta de Ezcurra e Ouzande foi seleccionada polo xurado como das máis interesantes. Unha vez máis, o equipo de arquitectas desenvolveu unha estratexia baseada en entrar e saír do palacio nas puntas dos pés. O edificio, dado ao desuso, atopábase deteriorado, polo que era precisa unha reparación. Unha intervención excesiva podería borrar parte da historia, polo que propuxeron manter o ambiente. Así, propuñan adaptar o edificio ás necesidades actuais pero mantendo os elementos fundamentais e que lle daban carácter. Por desgraza a proposta das arquitectas non se desenvolveu. Como resultado de diversas circunstancias, o edificio pasou por varias obras de reforma pero a día de hoxe segue sen estar aberto ao público.