Cooperación internacional. A institucionalización das relacións transfronteirizas entre Galiza e Portugal

Se ben Galiza e Portugal (nomeadamente o norte, o que formaba con Galiza a Gallaecia romana) partillan cultura, lingua e historia común, a súa relación vese determinada pola evolución dos Estados portugués e español, que en moitas ocasións se traduciu nunha ignorancia mutua. Non así, as relacións sociais e os fluxos económicos que se dan ao longo da franxa fronteiriza galego portuguesa: o comercio legal e ilegal, os fluxos de traballadores e traballadoras, as relacións familiares, celebracións relixiosas e culturais comúns, as tradicións orais... permaneceron historicamente, alén das relacións entre Estados, salvo nos momentos de conflito bélico. Cando falamos pois da institucionalización das relacións entre Galiza e o Norte de Portugal, estamos a falar dun feito relativamente recente, que camiña por tras da evolución das relacións sociais e económicas da poboación do territorio común. Co fin das autarquías isolacionistas das ditaduras de Franco e Caetano, os novos Estados xurdidos comezan a asinar os primeiros acordos de colaboración. En 1977, o Tratado de Amizade e cooperación entre España e Portugal no que xa se fala de "cooperación transfronteiriza" entendido como cooperación entre entidades de ámbito local. En 1980, o Convenio Marco Europeo de Cooperación transfronteiriza entre Comunidades o Autoridades Territoriais. E en 2002 o Tratado do Reino de España e a República Portuguesa sobre cooperación transfronteiriza entre entidades e instancias territoriais, mais coñecido como Tratado de Valencia (paradoxicamente asinouse na Valencia mediterránea e non na Valença portuguesa), que será o instrumento mais substantivo para as relacións galego-portuguesas, xa que establece o obxecto e ámbito territorial da cooperación transfronteiriza, o réxime xurídico, o contido e a lexislación aplicable aos acordos de cooperación transfronteiriza, así como a normativa aplicable aos organismos de cooperación. A Europa das Rexións As relacións avanzarán no contexto da integración dos Estados portugués e español nas estruturas comunitarias (1986) e a formulación por parte da Unión Europea da política de cohesión e cooperación territorial (Tratado de Mastrich, 1992), a rexionalización e creación do Comité das Rexións (1994), a desaparición das fronteiras interiores da UE (Tratado de Shenguen, 1996) e finalmente coa creación do Programa Interreg como instrumento financeiro de apoio á cooperación territorial europea nas súas tres vertentes: transfronteiriza, transnacional e interrexional. Nacerán nesta década os primeiros organismos de cooperación da eurorrexión: a Comunidade de Traballo Galiza-Norte de Portugal, impulsada pola Xunta de Galiza e a Comissão de Coordenação e Desenvolvimento Regional da Região Norte de Portugal (CCDR-N). Un ano máis tarde (1992) nacerá o Eixo Atlántico do Noroeste Peninsular, máis coñecida como Eixo Atlántico. Asociación de cidades cuxo obxectivo é articular o sistema urbano da eurorrexión e conformada inicialmente por Porto, Vigo, Ourense, Ferrol, A Coruña, Compostela, Pontevedra Braga, Bragança, Chaves, Viana e Vila Real e Lugo, ao que se irán unindo máis entidades locais até alcanzar na actualidade 32, incluídas dúas Deputacións. É de mencionar tamén a constitución en 2002 do Centro de Estudos Eurorrexionais (CEER), o primeiro instrumento con personalidade xurídica que integra as seis universidades públicas de Galiza e Norte de Portugal. Comunidade de Traballo e Eixo Atlántico manterán unha forte competencia para liderar a eurorrexión desenvolvendo cadansúa axenda política en competencia directa: Eixo Atlántico, a máis reivindicativa, e Comunidade de Traballo, a máis institucional. No ano 2000 asinouse un acordo de integración do Eixo Atlántico na estrutura da Comunidade de Traballo Galiza-Norte de Portugal en calidade de comisión especial. Ambas as entidades foron o soporte institucional aos proxectos das sociedades galega e portuguesa do norte, co tempo, e os relevos na súa Dirección política perderon parte do seu impulso político, especialmente a Comunidade de Traballo, que aínda sendo a conformada pola Xunta e mais o Estado portugués a través da CCDR-N, esmorece desde hai anos por unha intencionalidade política clara, nomeadamente do lado galego, carente como está dunha visión política estratéxica das relacións co Estado portugués. A figura do Agrupamento Europeo de Cooperación Territorial (AECT) créase en 2006 mediante Regulamento do Consello e do Parlamento europeo e ten por obxecto estimular e avanzar na cooperación territorial dotando esta dun instrumento con personalidade xurídica que pode operar nun territorio transfronteirizo definido entre os Estados limítrofes. Podendo mediante unha gobernanza conxunta xestionar proxectos e servizos e equipamentos comúns. Mais as Administracións non ven con bos ollos avanzar nunha cooperación que as obrigue a ceder competencias e recursos. En 2008 créase o AECT Galiza-Norte de Portugal por acordo entre a Xunta de Galiza e a CCDR-N, para facilitar e promover a cooperación territorial entre Galiza e o Norte de Portugal. Na práctica substituiría a Comunidade de Traballo, orientándose á mera xestión de proxectos financiados con cargo a fondos europeos. O local revelouse como o espazo mais dinámico e participativo da cooperación transfronteiriza, onde gañan protagonismo as eurocidades e os AECT de ámbito máis próximo á fronteira. As eurocidades Valença-Tui, Cerveira-Tomiño, Salvaterra de Miño-Monçao, e os AECT Verin-Chaves, Rio Minho. Estas entidades de cooperación caracterízanse pola proximidade aos problemas reais dos territorio transfronteirizo (o exemplo máis notorio foi o seu protagonismo na denuncia do feche da fronteira galego portuguesa cando a crise sanitaria da Covid-19), por unha maior impacto social dos proxectos que desenvolven, contando cunha maior participación cidadá e unha maior capacidade innovadora. O local revelouse como o espazo máis dinámico e participativo da cooperación entre fronteiras Problemas actuais na cooperación eurorrexional Entendendo por cooperación a formulación de estratexias de desenvolvemento conxuntas que teñan como obxectivo a integración socio-económica do espazo galego portugués, sinalariamos catro cuestións que supoñen un reto para o futuro das relacións de cooperación entre Galiza e o Norte de Portugal: unha diferente organización político administrativa, a persistencia de atrancos de tipo burocrático administrativo na cooperación, o interrogante da evolución inmediata na UE xunto ás lóxicas centralizadoras dos Estados español e portugués e, o que é mais grave, unha falta de visión e liderado nos actores políticos do territorio, nomeadamente na Galiza. O Estado español posúe unha descentralización autonómica, mentres o portugués é un Estado unitario e centralizado onde a descentralización das políticas estatais se dá parcialmente a través das Comisións de Coordinación e Desenvolvemento Rexional (CCDR). As diferenzas de organización e competencias danse tamén no nivel local entre a Galiza e Portugal: diferenza de estrutura institucional, capacidade orzamentaria, organización e funcionamento interno. Esta disparidade na organización administrativa local e rexional resta eficacia e dificulta, aínda que non imposibilita, a cooperación. Por unha parte está a sociedade para quen o territorio común galego portugués representa un espazo de relación natural de oportunidades e de recursos para o seu desenvolvemento, e por outra parte, está o nivel político institucional e administrativo, que mantén rixideces burocráticas típicas dunha Administración que é incapaz de abordar a rica casuística da relación transfronteiriza. Basta un exemplo. O alumnado dun centro de ensino de Tomiño ten menos dificultades administrativas para desprazarse de excursión a Barcelona (distante 1.100 km) que a Vilanova de Cerveira-Portugal (distante12 km), posto que precisa unha autorización paterna emitida diante da Garda Civil, por desprazarse a outro Estado. Esta disfunción entre as necesidades da sociedade transfronteriza e a incapacidade das administracións para xerar solucións ás mesmas, impide que a eurorrexión poida ter un maior potencial de integración e mesmo de identificación como un territorio común cheo de vantaxes. A guerra de Ucraína e a ampliación da UE a nove novos membros do leste europeo abren un interrogante sobre cal vai se a prioridade da política de cohesión na Unión Europea nos vindeiros anos e cales serán no futuro as prioridades territoriais no que respecta ao financiamento da cohesión. Tamén persiste unha lóxica centralizadora e opaca dos Estados español e portugués na distribución dos fondos de cooperación, que non sempre financian proxectos realmente eficaces. Non obstante, o máis preocupante para as relacións entre Galiza e o Norte de Portugal está na carencia de visión e liderado por parte dos representantes políticos. Esta ausencia de visión é clamorosa nas autoridades da Xunta da Galiza. A cada novo responsable político a cooperación transfronteriza está máis marxinalizada na súa axenda política. As institucións de cooperación existentes na actualidade son soporte institucional suficiente se serven para planificar e impulsar iniciativas que formen parte dunha estratexia de cooperación entre Galiza e Portugal, na que os actores sociais e económicos de ambos os países vexan como súa. Sen esa aposta decidida a sociedade seguirá por diante das institucións e dos Gobernos.